Ο άνθρωπος, από τη βρεφική του ηλικία ακόμη, μαθαίνει, αντιγράφει και διδάσκεται συμπεριφορές τις οποίες αργότερα- ηθελημένα ή άθελα – ενστερνίζεται και δημιουργεί ένα σύνολο άγραφων «νόμων» τους οποίους σέβεται. Το σύνολο των ηθικών κανόνων που υιοθετεί διαμορφώνουν το ήθος του το οποίο αναφέρεται στα ψυχοπνευματικά χαρακτηριστικά του καλλιεργημένου ανθρώπου, τα οποία καθορίζουν τη συμπεριφορά του κι ακολουθούν τις ηθικές αξίες. Ήθος «είναι η βαθύτερη διαμόρφωση και καλλιέργεια τού χαρακτήρα τού ανθρώπου, ώστε να συμπεριφέρεται λελογισμένα, µε μέτρο και αξιοπρέπεια, σεβόµενος τον εαυτό του και τους άλλους». Ηθικός κώδικας είναι «το σύνολο των κανόνων συμπεριφοράς, που υπαγορεύεται από ένα σύστημα ηθικής και το οποίο προσδιορίζει τα όρια εντός των οποίων το άτομο μπορεί να κινηθεί, να δράσει». Ηθικές αξίες: είναι οι αξίες εκείνες οι οποίες διαμορφώνουν το ήθος του ανθρώπου. Είναι τα ιδανικά1 στα οποία πιστεύει, αυτά που τον εμπνέουν στην πορεία της ζωής του και τα οποία ασπάζεται και υιοθετεί ως τρόπο ζωής, σκέψης και συμπεριφοράς, δημιουργώντας τον δικό του κώδικα ηθικής. Είναι οι αξίες εκείνες που τον κάνουν να ενεργεί ως ΑΝΘΡΩΠΟΣ, προβάλλοντας το κοινό συμφέρον έναντι του προσωπικού, σκεπτόμενος τις συνέπειες των πράξεών του στους συνανθρώπους του, στο περιβάλλον, στην κοινωνία, στο έθνος. Συμπερασματικά, είναι ένα σύνολο αρετών. Ενδεικτικά αναφέρονται κάποιες ηθικές αξίες: αγάπη, δικαιοσύνη, καλοσύνη, ανάληψη ευθυνών, εντιμότητα, τιμιότητα, φιλαλήθεια, εργατικότητα, σεβασμός, κοινωνική κι εθνική συνείδηση, συνεργασία, αλληλεγγύη, ευεργετικότητα, εργατικότητα, ευνομία, φιλοπατρία, καλαισθησία, άριστη γνώση της γλώσσας, τήρηση εθίμων και παραδόσεων, υπεράσπιση θεσμών όπως η οικογένεια και η πατρίδα, φιλανθρωπία, δημοκρατικότητα, υπομονή, αισιοδοξία, αυτογνωσία, έμπνευση εμπιστοσύνης, συνέπεια, εχεμύθεια, αντικειμενικότητα κ.ά
ΝΟΜΟΣ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ
Νόμος είναι ο «γραπτός κανόνας Δικαίου, που αποτελεί ρητή και κατηγορηματική έκφραση της βούλησης των νομοθετικών οργάνων του κράτους και που ρυθμίζει τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους και με την πολιτεία». Οι νόμοι ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των πολιτών για την ομαλή λειτουργία ενός κράτους και την ασφάλεια των δικαιωμάτων των πολιτών. Ο νόμος έχει δεσμευτικό χαρακτήρα κι ετερονομία, σε αντίθεση με την ηθική που έχει αυτονομία και αυτοδέσμευση. Η ηθική εμπεριέχει τις αξίες εκείνες που συντελούν στη διασφάλιση της λειτουργίας μιας κοινωνίας, ενώ ο νόμος προσπαθεί να διαφυλάξει κάποιες από αυτές τις αξίες με την καθολική ισχύ του. Επίσης, συχνά, η συμμόρφωση με το νομικό πλαίσιο θεωρείται ως το ελάχιστο. Οι νόμοι είναι πρότυπα συμπεριφοράς που βασίζονται σε ένα είδος ωφελιμιστικής ανάλυσης που καλείται χρησιμότητα. Σύμφωνα με αυτό το είδος, εξετάζεται κι επιδιώκεται το μέγιστο καλό για το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, βάσει των συνεπειών και των αποτελεσμάτων που προκύπτουν . Κατά τον Newman (1995), θα πρέπει το νόμιμο να διασφαλίζει και το ηθικό κι αυτό είναι ευθύνη της πολιτικής, η οποία, στο πλαίσιο δικαίου της κοινωνίας, θα πρέπει να διασφαλίζει την ηθικότητα των νόμων και να είναι θεματοφύλακας των αξιών και των ιδανικών μιας κοινωνίας. Ωστόσο, δεν μπορεί η ανηθικότητα να «ηθικοποιείται» με τη νομιμοποίησή της, καθώς μια τέτοια νομιμοποίηση είναι διαστροφή και δεν καθιστά την πράξη ηθική. Η σχέση νόμου και ηθικής είναι η εξής:
- Ο νόμος καθορίζει την εξωτερική κοινωνική συμπεριφορά, ενώ η ηθική τη συνείδηση που επηρεάζει τη συμπεριφορά.
- Ο νόμος έχει δεσμευτικό-υποχρεωτικό χαρακτήρα, με δικαιώματα και υποχρεώσεις, ενώ η ηθική όχι. την ακολουθεί κάποιος ελεύθερα.
- Η παράβαση του νόμου επιβάλλει κυρώσεις, ενώ η απόκλιση από την ηθική πιθανόν να προκαλεί τύψεις ή ενοχές στο άτομο.
- Ο νόμος προσπαθεί να επιβάλλει κανόνες για ομαλή κοινωνική συνύπαρξη, ενώ η ηθική δεν είναι ενιαία για όλους του πολιτισμούς ή τις κοινωνίες.
Νόμος και ηθική είναι δύο κύκλοι που κάποιες φορές μερικώς επικαλύπτονται .Άλλοτε προπορεύεται η ηθική (όταν δεν υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο) και άλλοτε ο νόμος (όταν το νομικό πλαίσιο προλαβαίνει μελλοντικά ηθικά διλήμματα). Ωστόσο, πολλές φορές, νόμος και ηθική συγκρούονται. Η ηθική και οι αξίες είναι κινητήρια δύναμη για τη θέσπιση νόμων και κανονισμών και για το λόγο αυτό η ηθική προηγείται του νόμου. Επίσης, σε κοινωνίες με υψηλές ηθικές προδιαγραφές, μπορεί οι επιχειρήσεις να ενσωματώσουν αξίες πολύ υψηλότερες από αυτό που απαιτεί ο νόμος κι έτσι να ανταποκριθούν στις κοινωνικές προσδοκίες. Όμως, πολλές από αυτές τις πολιτικές μπορεί να είναι άδικες ή ανήθικες. Σύμφωνα με τον John Locke εάν κάποιος πιστεύει ότι ένας νόμος είναι ανήθικος, έχει καθήκον, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες, να εισέλθει στην πολιτική για να αλλάξει αυτό τον νόμο. Υπάρχει κίνδυνος όταν αμφισβητηθεί η ηθικότητα του νόμου, να επέλθει πολιτική και κοινωνική αναταραχή. Αυτό συμβαίνει ή στα υψηλά επίπεδα ηθικής λογικής ή στα χαμηλότερα, ενώ μια τέτοια αμφισβήτηση είναι σχεδόν πάντα αμφιλεγόμενη.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ
Κατά τον Αριστοτέλη η πολιτική είναι η εφαρμογή της ηθικής .Ο πολιτικός, θα πρέπει να εφαρμόζει στην πράξη την ηθική, την οποία έχει κάνει βίωμά του. Στη σύγχρονη κοινωνία, έχει επικρατήσει η αντίληψη της αποσύνδεσης της πολιτικής από την ηθική. Με την έκπτωση των ηθικών αξιών, είναι ορατή η ανησυχία για την πολιτική συμπεριφορά, ενώ η απορία διατυπώνεται για το αν έχει όριο η ανηθικότητα, πόσο διακριτό είναι και ποιο είναι αυτό. Με την απόσχισή της από την ηθική, η πολιτική έγινε ένα τεχνοκρατικό εργαλείο διαχείρισης της εξουσίας, χρησιμοποιώντας τη δύναμη του λόγου και της επικοινωνιακής συμπεριφοράς. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο πολιτικός βίος, όπως αυτός διατυπώνεται στο έργο του «Πολιτικά»26, έχει τρία χαρακτηριστικά:
- Τη συμμετοχή όλων των πολιτών στα σημαντικά ζητήματα
- Την κοινωνική δράση των πολιτικών
- Την αίσθηση της ευθύνης των πολιτών για την κοινωνική τους δράση.
Η κάθε κοινωνία έχει τις δικές της ηθικές αξίες και το δικό της πολιτικό σύστημα το οποίο προσπαθεί να προσδώσει ατομική και κοινωνικοπολιτική ελευθερία, χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις ή πιέσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, δεν μπορεί να υπάρξει παγκόσμια πολιτική ηθική, καθώς δεν υπάρχει μια παγκόσμια κοινωνία με ενιαίο κοινωνικοπολιτικό σύστημα, ικανό να αποδίδει παγκοσμίως δικαιοσύνη. Στη διεθνή πολιτική ισχύει ο «νόμος του ισχυρού» που επιβάλλεται στον αδύναμο, προκειμένου να εξυπηρετήσει τα δικά του συμφέροντα. Η πολιτική θα πρέπει να εκφράζει το πλήθος του λαού και όχι προσωπικές πεποιθήσεις των πολιτικών. Θα πρέπει να δίνεται η δυνατίτητα στον πολίτη έτσι ώστε έχει αφαιρεθεί η δυνατότητα επιλογής από τον πολίτη για εκλογή πολιτικών , η πολιτική και οι πολιτικοί – ως ένα βαθμό – να προκύπτουν από τις επιλογές των πολιτών. Τότε ανάλογα με τα κριτήρια που θα επιλέξει ο πολίτης, ανάλογα με το επίπεδο της ηθικής λογικής του, θα εκλέξει τον κατάλληλο ή όχι πολιτικό. Ο πολιτικός, αφού, ο ίδιος έχει κατακτήσει τις αρετές, ως διαμορφωτής της ηθικής τάξης πλέον, θα πρέπει να λειτουργήσει ως ηθικός παράγοντας, προκειμένου να προτάσσει το κοινό κι εθνικό συμφέρον έναντι του προσωπικού του. Η πολιτική θα πρέπει να εμπνέει πολιτισμό κι αξίες, να καλλιεργεί δράσεις που συμβάλλουν στην πνευματική, αισθητική και ηθική καλλιέργεια της κοινωνίας. Να προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα και να διασφαλίζει τη δικαιοσύνη, θεσπίζοντας νόμους που ρυθμίζουν υποχρεώσεις και δικαιώματα και στηρίζονται σε βασικές ηθικές αξίες όπως η αυτοεκτίμηση, η ειλικρίνεια, η ελευθερία, η εμπιστοσύνη, η αποφυγή βλάβης σε άλλους, η ευγενής άμιλλα κ.ά., αξίες που είναι αποδεκτές από τις περισσότερες θρησκείες και κοινωνίες.
Νίτσε: Η ιδέα της ηθικότητας των εθίμων.
Αν συγκρίνουμε τον τρόπο ζωής μας με αυτόν που έζησε η ανθρωπότητα για χιλιετίες, θα διαπιστώσουμε ότι εμείς οι σημερινοί άνθρωποι, ζούμε σε μια πολύ ανήθικη εποχή: η δύναμη των ηθών έχει εξασθενίσει εκπληκτικά και η ηθική έννοια έχει εκλεπτυνθεί και εξυψωθεί τόσο ώστε μπορούμε να τη θεωρήσουμε ως εξατμισμένη. Γι αυτό, εμείς οι αργοπορημένοι άνθρωποι, διεισδύουμε τόσο δύσκολα στις καθοδηγητικές ιδέες που έχουν κυριαρχήσει στη διαμόρφωση της ηθικής και, αν κατορθώνουμε να τις ανακαλύψουμε, απεχθανόμαστε να τις κοινοποιήσουμε: γιατί ακούγονται τόσο χονδροειδείς! Ή επειδή μοιάζουν να διαβάλουν την ηθικότητα! Αυτή είναι ήδη, για παράδειγμα, η βασική αρχή: η ηθικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά η υπακοή στα έθιμα, είναι ο παραδοσιακός τρόπος να ενεργείς και να εξελίσσεσαι. Παντού όπου τα έθιμα δεν προστάζουν, δεν υπάρχει ηθικότητα. Και όσο λιγότερο καθορίζεται η ύπαρξη από τα έθιμα, τόσο μικρότερος είναι ο κύκλος της ηθικότητας.