Η ΣΧΕΣΗ <<ΔΟΥΝΑΙ ΚΑΙ ΛΑΒΕΙΝ>> ΜΕΤΑΞΥ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΕΩΝ
Του Δρ. Ιωάννη Χρ. Ιακωβίδη
Επιστημονικού συνεργάτη στο Κέντρο Ανατολικών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου.
«Η ψήφος είναι πιο δυνατή από τη σφαίρα. Με τη σφαίρα μπορεί να σκοτώσεις τον εχθρό σου. Με την ψήφο μπορεί να σκοτώσεις το μέλλον των παιδιών σου»
Αβραάμ Λίνκολν
Η σχέση μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής αντιμετωπίσθηκε και εξακολουθεί να προσεγγίζεται στην εποχή μας υπό το πρίσμα της αυστηρής διχοτομίας ανάμεσα στο πολιτικό σύστημα που το ενσαρκώνει ταυτολογικά το κράτος και στην κοινωνία που καλείται να αρκεσθεί σε μια θέση ιδιώτη.
Στο πλαίσιο αυτό, σταθερά του νεοελληνικού κράτους από τη δεκαετία του 1830 υπήρξε η χαοτική απόσταση που διαστέλλει τη βούληση της κοινωνίας από τις πολιτικές του πολιτικού συστήματος.
Πιο συγκεκριμένα, η βαυαροκρατία κατάργησε την θεσμημένη, εντός της πολιτείας, συλλογικότητα του Έλληνα ως ασύμβατη με την ευρωπαϊκή αντίληψη της προόδου που εξέφραζε η απολυταρχία. Κατ’ αυτήν, η κοινωνία δεν είχε θέση στην πολιτεία, όφειλε να κινείται στο εξωθεσμικό πεδίο ως αγέλη και υπό την καθοδήγηση των ηγητόρων της.
Το αποτέλεσμα ήταν ακαριαίο: Η δημοκρατικού τύπου πολιτική ανάπτυξη του Έλληνα που ξέμεινε ως νοοτροπία/συμπεριφορά, οδηγήθηκε σε διαπραγμάτευση κατ’ άτομο με τον πολιτικό που ενσάρκωσε στο πρόσωπό του την έννοια του Κράτους. Η πελατειακή θέσμιση του κράτους/πολιτείας εδράζεται ακριβώς στην κοσμοϊστορική αυτή μεταβολή.
Ουσιαστικά, οι πελατειακές σχέσεις ήσαν συνηθισμένο πολιτικό φαινόμενο σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Μεσογείου στη διάρκεια του 19ου και του 20ου αιώνα. Οι πελατειακές σχέσεις λειτουργούσαν ως τρόπος πολιτικής συμμετοχής σε τέτοιες χώρες, ο οποίος διέφερε από τους τυπικούς τρόπους πολιτικής συμμετοχής στις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης.
Η κεντρική ιδέα της αντίληψης των πελατειακών σχέσεων ως τρόπου πολιτικής συμμετοχής έχει ως εξής: στην Ελλάδα και σε άλλες συγκρίσιμες χώρες, εργαζόμενοι με παρόμοιο κοινωνικό ‘status’ ή επαγγελματική θέση δεν διαμόρφωναν σχέσεις με το πολιτικό σύστημα με «οριζόντιο τρόπο», δηλαδή συγκροτώντας κόμματα ή συνδικάτα που εξέφραζαν λίγο – πολύ ομοιογενή κοινωνικά στρώματα ή κατηγορίες του πληθυσμού, όπως συνέβαινε στη Δύση. Αντίθετα, συνδέονταν με το πολιτικό σύστημα με «κάθετο τρόπο», δηλαδή με επιλεκτικές, προσωπικές ή οικογενειακές σχέσεις με μέλη των τοπικών και εθνικών πολιτικών ελίτ. Οι πελατειακές σχέσεις ήταν εκδήλωση του «κάθετου τρόπου ένταξης» των μαζών στην πολιτική (Μουζέλης 1987). Άτομα, οικογένειες και ομάδες συνδέονται με το κράτος και ειδικά με τις εκάστοτε πολιτικές ελίτ σε μια σχέση εξάρτησης και ανταλλαγής.
Οι πελατειακές σχέσεις είναι ένα από τα είδη πολιτικής κυριαρχίας και διευκολύνουν την κάθετη οργάνωση των πολιτικών σχέσεων μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας, δηλαδή τη σύνδεση των πελατών με έναν πολιτικό πάτρωνα (βουλευτή, υπουργό, πολιτικό κόμμα). Μέσω της σχέσης τους με τον πάτρωνα, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στην εκμαίευση της ψήφου τους, οι πελάτες οργανώνουν την πολιτική τους ζωή (συμμετοχή σε προεκλογικές εκστρατείες, κομματική ζωή, κλπ) και διαμορφώνουν πολιτική ταυτότητα. Εξαιτίας της σχέσης τους με έναν κοινό πάτρωνα, πελάτες από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, ασύμβατα ταξικά συμφέροντα και άνισο κοινωνικό status συνυπάρχουν σε μια πολιτική σχέση που είναι λειτουργική στο βαθμό που τους προσφέρει εξατομικευμένη πρόσβαση στην πολιτική εξουσία.
Βουλευτές και τοπικοί κομματάρχες έπαιζαν το ρόλο των διαμεσολαβητών, ανταλλάσοντας θέσεις και μεταθέσεις στο δημόσιο, καθώς και εξυπηρετήσεις στις δημόσιες υπηρεσίες (π.χ., στο στρατό, στα δημόσια νοσοκομεία ή στα ασφαλιστικά ταμεία) με τις ψήφους των εξυπηρετούμενων πολιτών. Ήταν ένα είδος εξαγοράς πολιτικής υποστήριξης προς συγκεκριμένα πολιτικά πρόσωπα, με ευρεία τοπική επιρροή στις εκλογικές τους περιφέρειες.
Σχεδόν από την δεκαετία του ’80 στις πελατειακές σχέσεις Βουλευτή – Κομματάρχη με πολίτη προστέθηκε η κομματική γραφειοκρατία του εκάστοτε κόμματος/τοπικά, νομαρχιακά και κεντρικά κομματικά όργανα) ως ένας επιπλέον πάτρωνας.
Για ποιους λόγους οι πελατειακές σχέσεις διατηρούνται ακόμα και σήμερα σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και εξευρωπαϊσμού των θεσμών, δηλαδή σε μια εποχή διαδικασιών που απαιτούν γρήγορες αλλαγές και προσαρμογές, ξένες προς την κυριολεκτικά πατροπαράδοτη, προβλέψιμη και αργά εξελισσόμενη φύση των πελατειακών σχέσεων; Εδώ μπορούμε μόνο να παρουσιάσουμε απλώς δύο υποθέσεις εργασίας. Οι πελατειακές σχέσεις δεν είναι ένα εγγενές φυλετικό ή τοπικό χαρακτηριστικό. Οι ρίζες του φαινομένου είναι ιστορικές και η διατήρησή του έχει να κάνει με τις συγκεκριμένες οικονομικές και πολιτικές λειτουργίες που έχει υπηρετήσει. Μια πρώτη αιτία για τη διατήρηση των πελατειακών σχέσεων είναι ότι αυτές αποτελούν στοιχείο ενός «περίπλοκου και διακριτού τρόπου δημιουργίας και κατανομής εισοδήματος των κοινωνιών [της Νότιας Ευρώπης]» (Petmesidou 1996: 96). Πρόκειται για αρχή κοινωνικής οργάνωσης με μια καίρια οικονομική λειτουργία η οποία, παρόλα αυτά, έχει πολιτικές επιπτώσεις. Ποια είναι η οικονομική λειτουργία; Πλήθη ανέργων ή κατοίκων αστικών κέντρων που δεν μπορούν να απορροφηθούν από τις ιδιωτικές αγορές εργασίας έχουν αποκτήσει μόνιμες ή προσωρινές θέσεις στον δημόσιο τομέα. Έτσι έχει δημιουργηθεί εισόδημα με τη μορφή μισθών καθώς και μεταβιβάσεων κοινωνικής πρόνοιας σε συγκεκριμένες κοινωνικο-επαγγελματικές κατηγορίες του πληθυσμού. Στα χαρακτηριστικά παραδείγματα περιλαμβάνονται οι υπάλληλοι των δημοσίων επιχειρήσεων, το επαγγελματικό στρατιωτικό προσωπικό και οι δικαστικοί. Υπάρχει ένα ρήγμα μεταξύ των εργαζομένων στο δημόσιο, από τη μια πλευρά, και των εργαζομένων στον ιδιωτικό τομέα και των εργατών, από την άλλη. Οι τελευταίοι υφίστανται όχι μόνο εργασιακή ανασφάλεια αλλά συχνά συγκριτικά χειρότερες εργασιακές συνθήκες και χαμηλότερες συντάξεις ή επιδόματα κοινωνικής βοήθειας (Ferrera 1996). Τούτο σχετίζεται με το ότι τα συνδικάτα του ιδιωτικού τομέα είναι πολύ πιο αδύναμα από πολλά του δημόσιου τομέα που έχουν κατορθώσει να αποκτήσουν περισσότερο επωφελή κοινωνική ασφάλιση και – συγκριτικά με τους ιδιώτες υπαλλήλους και εργάτες – καλύτερη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
Η δεύτερη πιθανή αιτία είναι ότι στη σημερινή Ελλάδα οι πελατειακές σχέσεις ενδέχεται να έχουν πλέον γίνει κατεστημένη νοοτροπία, δηλαδή μια τάση να σκέφτεται κανείς με όρους πολιτικών επαφών και «μέσων» προκειμένου να έχει επιτυχή έκβαση οποιαδήποτε επαφή του, οσοδήποτε μικρή, με το κράτος. Οι βαθιά ριζωμένες πελατειακές σχέσεις δεν έχουν αφήσει περιθώρια για καθολική μεταρρύθμιση της δημόσιας, οικονομικής και πολιτικής ζωής. Η πελατειακή νοοτροπία είναι δύσκολο να μετασχηματισθεί.
Οι πελατειακές σχέσεις φαίνεται να έχουν μια επίμονη παρουσία στην ελληνική πολιτική ζωή. Η συμμετοχή στην πολιτική μέσω των κατεστημένων πελατειακών διόδων είναι κάθετης μορφής, δηλαδή ιεραρχικής εξάρτησης και ανταλλαγής με κάποιον πάτρονα Παρότι το έδαφος των πελατειακών σχέσεων δεν είναι γόνιμο για την ανάπτυξη τέτοιων οριζόντιων δεσμών, κατεξοχήν χαρακτηριστικών της κοινωνίας πολιτών, εν τούτοις κάποια ανάδυση της κοινωνίας πολιτών δεν πρέπει να αποκλείεται. Και τούτο γιατί τουλάχιστον τα τελευταία είκοσι χρόνια είναι γνωστή και στην Ελλάδα η αύξηση της πολιτικής απάθειας και του κυνισμού (βλ. π.χ. Δεμερτζής και Καφετζής 1996). Η τάση αυτή – σε κάποιο βαθμό – ίσως συμπαρασύρει και τις πελατειακές σχέσεις ως τρόπο πολιτικής συμμετοχής, αφήνοντας παράθυρα ευκαιρίας για άλλες, μη πελατειακές διόδους συμμετοχής στην πολιτική.
ΔΙΑΛΟΓΟΣ : ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
Συζητώντας μια παρέα για το άδικο πελατειακό οργανωμένο σύστημα συμφώνησα και εγώ ότι συνήθως διορίζονται ή εξυπηρετούνται στα καθημερινά τους προβλήματα πολίτες που υπερασπίζονταν και ήταν ενταγμένοι στο σύστημα αυτό. ΄Ετσι αδικούνταν άλλοι ικανότεροι πολίτες, ή έχαναν τα δικαιώματά τους, ή καταστρέφονταν οι ελπίδες και ο αγώνας τους, γιατί με επιλογές του συστήματος, προτιμούνταν οι υποστηρικτές του. Τότε με διακόπτει ένας.
ΕΡΩΤΗΣΗ : Aγαπητέ φίλε και εσύ δεν χρησιμοποίησες το σύστημα για να ωφεληθείς σε κάποιες περιπτώσεις;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Ναι φίλε μου, το χρησιμοποίησα γιατί δεν μπορούσα να κάνω διαφορετικά. Δεν υποτάχθηκα όμως να το υπηρετήσω. Και ξέρεις γιατί; ΄Όταν κάποτε διεκδικούσα σε σοβαρή υπόθεσή μου το δίκιο μου, ένας τουλάχιστον ειλικρινής εκείνη τη στιγμή Βουλευτής, μου είπε.
΄Ακου φίλε μου. Ποτέ μην ζητάς το δίκιο σου γιατί κανείς δεν διακινδυνεύει να συγκρουσθεί με αυτούς που σε αδίκησαν. Σκέψου έναν άλλο τρόπο να διεκδικήσεις αυτό που θέλεις.
ΕΡΩΤΗΣΗ : Δηλαδή πάντα πρέπει να σκεπτόμαστε τι ελιγμούς θα κάνουμε για να επιβιώσουμε, χωρίς να αγωνιζόμαστε για το δίκιο μας τουλάχιστον;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Ναι, έτσι γιγαντώνεται μέσα στην κοινωνία το πελατειακό σύστημα και δεν καταργείται γιατί γίναμε όλοι μέρος του.
΄Ολοι υποχρεωθήκαμε να ζούμε έτσι, αλλά οι ωφέλιμοι του συστήματος είναι μειοψηφία. Τόση μειοψηφία όση χρειάζεται ένα εκλογικό σύστημα για να εκλέξει πάλι τους πάτρωνές του στην εξουσία.
Αλλά αυτό δεν μπορεί να συμβαίνει για πάντα.
Το τέλος του θα έρθει μόνο εάν οργανωθούμε κοινωνικά και να διεκδικούμε τα δίκια μας συλλογικά και προσεκτικά, να μην κάνουν τα δίκια μας ή οι δράσεις μας ζημιά σε άλλους συμπολίτες μας.