Δημ. Σωτηρόπουλος
Επίκουρος Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Αθηνών
Σήμερα παρατηρούνται εξάρσεις κοινωνικών κινημάτων, όπως δράσεις ισχυρών ομάδων πίεσης, περιοδικές τοπικές υπερ-κομματικές κινητοποιήσεις αγροτών ή άλλων κοινωνικών στρωμάτων και ομάδων, κάποια ανάπτυξη του εθελοντισμού και πλήθος άτυπων συνεργασιών (δικτύων και συλλογικών πρωτοβουλιών), που ως μορφές συμμετοχής δεν διοχετεύονται μέσα από τα «κανάλια» της παραδοσιακής πατρωνίας, η οποία στηρίζεται σε πολιτικές πελατειακές σχέσεις κτισμένες πάνω στο θεμέλιο του ζεύγους πάτρωνας – πελάτης.
Στις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, αντί για τον βουλευτή ή τον κομματάρχη, τον ρόλο του κομματικού πάτρωνα έπαιζε πλέον η κομματική γραφειοκρατία του κάθε κόμματος και μάλιστα του κυβερνώντος.
Τοπικά, νομαρχιακά και κεντρικά κομματικά όργανα ανέλαβαν με συστηματικό τρόπο να διαμεσολαβήσουν υπέρ των οργανωμένων οπαδών και των ψηφοφόρων του κόμματος, παρεμβαίνοντας σε ζητήματα προσλήψεων, μεταθέσεων, αποσπάσεων και προαγωγών στις δημόσιες υπηρεσίες και τις γενικότερες δραστηριότητες του δημόσιου τομέα.
Το ίδιο συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.
Ο ρόλος των οργανωμένων συνδικαλιστικών φορέων δεν ήταν, ούτε είναι μικρότερος. Εδώ κάνουμε λόγο για άλλου είδους γραφειοκρατία, τη συνδικαλιστική, διά μέσου της οποίας επίσης εξυφάνθηκαν πελατειακές σχέσεις σε πολλά επίπεδα.
Εκτός από την πελατειακού χαρακτήρα συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική, υπάρχει και η συμμετοχή μέσω κοινωνικών συνεργασιών, δηλαδή τυπικών και άτυπων συλλογικών μορφών δημόσιας παρουσίας και δράσης.
Στις τυπικές κοινωνικές συνεργασίες περιλαμβάνουμε όσες έχουν κάποια νομική μορφή (συνδικάτο, σωματείο του αστικού δικαίου, αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία, κ.α.).
Στις άτυπες κοινωνικές συνεργασίες περιλαμβάνουμε όσες συλλογικές προσπάθειες έχουν κάποια ανεπίσημη οργάνωση και διατηρούνται έστω για μικρό χρονικό διάστημα, χωρίς ωστόσο να έχουν αποκτήσει νομική αναγνώριση.
Σε ποιο βαθμό και με πιο κριτήριο μια συλλογική δράση μπορεί να θεωρηθεί ότι περιλαμβάνεται σε όλο το φάσμα της κοινωνίας πολιτών :
Είναι φανερό ότι δεν έχουν όλες οι συλλογικές δράσεις την ίδια σημασία για την κοινωνία πολιτών, δεν μπορούν όλες να θεωρηθούν ότι μας αφορούν ως πολίτες.
Επί πλέον, ένα δεύτερο ερώτημα είναι ποιες από τις συλλογικές δράσεις δεν έχουν πελατειακό χαρακτήρα;
Εύκολα απαντούμε στο δεύτερο ερώτημα, ορίζοντας ότι η μη πελατειακή συλλογική δράση είναι αυτή που δεν εκφράζει αίτημα υπέρ ενός ατόμου ή μιας ομάδας σε βάρος άλλων που βρίσκονται στην ίδια κοινωνική θέση, ή έχουν τα ίδια προσόντα, ή πληρούν τις ίδιες προϋποθέσεις.
Η όποια δράση επιτελείται λαμβάνοντας υπ’ όψιν τον άμεσο ή ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο του δρώντος, ή προκαλεί συνέπειες στον κοινωνικό περίγυρο, είναι κοινωνική δράση. ΄Ολες οι δράσεις της κοινωνίας πολιτών είναι κοινωνικές δράσεις, αλλά το αντίστροφο δεν ισχύει. Δεν είναι όλες οι κοινωνικές δράσεις εκδηλώσεις της κοινωνίας πολιτών.
Συλλογικές δράσεις ακόμα και μαζικού χαρακτήρα (π.χ. μία αθλητική εκδήλωση με συμμετοχή πλήθους θεατών, μία ομαδική εκδρομή με μαζική προσέλευση), οι οποίες ωστόσο δεν έχουν κάποιο αντίκρισμα στη δημόσια σφαίρα, δεν ενδιαφέρουν την κοινωνία πολιτών, με την έννοια ότι δεν εντάσσονται σε αυτή.
Μπορούμε λοιπόν να προτείνουμε τύπους συλλογικών φορέων που έχουν μεγαλύτερη ή μικρότερη σχέση με την κοινωνία πολιτών.
Στον πρώτο τύπο, φορείς που δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία για την κοινωνία πολιτών (π.χ. Σύλλογο Φίλων Ενυδρείου, Σύλλογο Φίλων Τηλεκάρτας, Σύλλογο Φίλων «Στέλιου Καζαντζίδη», κλπ.).
Στον δεύτερο τύπο, δηλαδή στο είδος φορέα που μπορεί ανάλογα με την πολιτική συγκυρία, να αποκτήσει σημασία για την κοινωνία πολιτών, μάλλον ανήκουν π.χ. ο Σύλλογος Φυσικού Τοκετού «Ευτοκία» και ο Σύλλογος Φίλων του Σιδηροδρόμου.
Ο πρώτος από τους δύο αυτούς Συλλόγους θα μπορούσε ανάλογα με τους διαθέσιμους πόρους, την κατάλληλη ηγεσία και τις περιστάσεις, να έχει άποψη για θέματα δημόσιων συγκοινωνιών.
Τέλος ο Τρίτος Τύπος στον οποίο θα κατατάσσουμε φορείς με ευθείες κοινωνικές και πολιτικές αναφορές, θα περιλαμβάνει εκτός βέβαια των εργατικών συνδικάτων ή περιβαλλοντικών, φοιτητικών και φεμινιστικών οργανώσεων και άλλους συλλόγους με κοινωνική στόχευση.