Ωραία παπούτσια για τρέξιμο! Δεν σας κάνουν όμως να νιώθετε, έστω λίγες, ενοχές;
Αρκετές πολυεθνικές έχουν κατηγορηθεί ότι εκθέτουν εργάτες σε αναπτυσσόμενες χώρες σε κακές συνθήκες εργασίας. Για παράδειγμα, η Nike είναι συχνός στόχος τέτοιων κατηγοριών. Για να δούμε ένα μόνο ιδιαίτερα καλό παράδειγμα, ο Jonah Peretti, ένας δραστήριος σπουδαστής του ΜΙΤ, επωφελήθηκε από μια προσφορά της Nike για να δημιουργήσει ειδικά παπούτσια για τον ίδιο. Με τα δικά του λόγια:
Όταν είδα την πανηγυρική διακήρυξη της Nike περί ελευθερίας στη δημιουργία και τον ισχυρισμό της ότι «αν θέλετε να γίνει σωστά, κάντε το μόνοι σας», δεν μπορούσα παρά να σκεφτώ τους ανθρώπους που συνωστίζονται στα εργοστάσια της Ασίας και της Νότιας Αμερικής, δηλαδή εκείνους που κατασκευάζουν στην πραγματικότητα τα παπούτσια της Nike. Για να προκαλέσω τη Nike, παρήγγειλα ένα ζευγάρι παπούτσια ειδικά για εμένα με την επιγραφή «κάτεργο» (sweatshop).
Ακόμη κι οι οικονομολόγοι αυτό το θεωρούν αρκετά αστείο. Η Nike όμως όχι ˙ ο Jonah Peretti δεν παρέλαβε ποτέ τα ειδικά παπούτσια του.
Ο Jonah Peretti και όσοι τον συμπαθούν έχουν σωστά επισύρει την προσοχή τους στο γεγονός ότι στις αναπτυσσόμενες χώρες οι εργάτες υπομένουν ανυπόφορες συνθήκες εργασίας: πολλές ώρες εργασίας, αξιοθρήνητα ημερομίσθια. Αλλά τα «εργοστάσια-κάτεργα», δηλαδή τα εργοστάσια παραγωγής καταναλωτικών ειδών με σκληρές και ενίοτε ανθυγιεινές συνθήκες εργασίας, είναι το σύμπτωμα, όχι η αιτία της εξοργιστικής παγκόσμιας φτώχειας. Οι εργάτες πηγαίνουν εκεί εθελοντικά, το οποίο σημαίνει ‒ όσο δύσκολο κι αν είναι να το πιστέψουμε ‒ ότι οποιεσδήποτε κι αν είναι οι εναλλακτικές δυνατότητες τους, αυτές είναι χειρότερες. Επίσης, παραμένουν εκεί ˙ οι δείκτες εναλλαγής προσωπικού στα εργοστάσια των πολυεθνικών είναι χαμηλοί επειδή οι συνθήκες και οι μισθοί, αν και κακοί, είναι καλύτεροι από τους αντίστοιχους στα εργοστάσια των τοπικών επιχειρήσεων. Ακόμη και η εργασία σε ένα εργοστάσιο τοπικής επιχείρησης μπορεί να είναι προτιμότερη από την προσπάθεια προσπορισμού χρημάτων χωρίς εργασία: λειτουργία πάγκου παράνομου μικροπωλητή, πορνεία ή αναζήτηση ανακυκλώσιμων υλικών σε βρωμερές χωματερές πόλεων όπως η Μανίλα (Φιλιππίνες). Η πιο γνωστή χωματερή της Μανίλας, το Smokey Mountain, έκλεισε το 1990 επειδή είχε καταντήσει ενοχλητικό σύμβολο φτώχειας. Όμως άλλοι χώροι απόθεσης απορριμάτων εξακολουθούν να συντηρούν ρακοσυλλέκτες που μπορούν να κερδίζουν μέχρι και €3 την ημέρα. Πάνω από 130 άνθρωποι σκοτώθηκαν τον Ιούλιο του 2000 σε μια κατολίσθηση στην Payatas, έναν τέτοιο χώρο απόθεσης απορριμάτων στη Μανίλα. Αλλά κι αυτοί ακόμα οι τρόποι να τα φέρνει κάποιος βόλτα στην πόλη είναι ελκυστικοί σε σύγκριση με τι συνθήκες έχει να αντιμετωπίσει στην επαρχία. Στη Λατινική Αμερική, για παράδειγμα, ενώ η ακραία φτώχεια είναι σχετικά σπάνια στις πόλεις, είναι κάτι συνηθισμένο στην επαρχία. Οποιοσδήποτε με ελάχιστο έστω ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο του θα πρέπει να νιώσει αηδία γι’ αυτή την κατάσταση, αλλά θα πρέπει επίσης να αναγνωρίσει ότι η αιτία δεν είναι οι πολυεθνικές εταιρείες.
Η λύση στο πρόβλημα αυτής της φτώχειας δεν πρόκειται να έρθει με το μποϊκοτάζ των παπουτσιών και των ρούχων που κατασκευάζονται στις αναπτυσσόμενες χώρες. Αντίθετα, χώρες όπως η Νότια Κορέα που άνοιξαν τα σύνορα τους σε πολυεθνικές εταιρείες έγιναν αργά, αλλά σταθερά, πιο πλούσιες. Καθώς οι πολυεθνικές εταιρείες ιδρύουν εργοστάσια, ανταγωνίζονται μεταξύ τους για εργάτες με τις καλύτερες δεξιότητες. Τα ημερομίσθια ανεβαίνουν, όχι επειδή οι εταιρείες γίνονται γενναιόδωρες αλλά επειδή δεν έχουν άλλη επιλογή αν θέλουν να προσελκύσουν καλούς εργάτες. Οι τοπικές επιχειρήσεις μαθαίνουν τις πιο πρόσφατες τεχνικές παραγωγής και γίνονται και αυτές μεγάλοι εργοδότες. Η απασχόληση στα εργοστάσια και η απόχτηση των αναγκαίων δεξιοτήτων γίνονται όλο και πιο ελκυστικές για τους εργάτες, με αποτέλεσμα να βελτιώνεται η εκπαίδευση. Αρκετοί φεύγουν από την επαρχία, οπότε το εισόδημα για εκείνους που παραμένουν εκεί αυξάνει σε πιο ανεκτά επίπεδα. Η επίσημη απασχόληση είναι πιο εύκολο να φορολογηθεί, οπότε αυξάνουν και τα κρατικά έσοδα και οι υποδομές, ενώ βελτιώνονται και τα νοσοκομεία και τα σχολεία. Μετά την τιμαριθμική προσαρμογή, ο μέσος Νοτιοκορεάτης εργάτης κερδίζει πέντε φορές περισσότερα χρήματα από όσο κέρδιζε ο πατέρας του τριάντα πέντε χρόνια πριν. Η Νότια Κορέα είναι τώρα ηγετική χώρα στη τεχνολογία και αρκετά πλούσια ώστε να επιδοτεί ικανοποιητικά την αγροτική παραγωγή της, όπως και οι υπόλοιπες πλούσιες χώρες του κόσμου. Τα «εργοστάσια-κάτεργα» έφυγαν γι’ αλλού.
Είναι δύσκολο να μείνει κανείς ασυγκίνητος στις συνθήκες που επικρατούν σε αυτά τα κάτεργα εκμετάλλευσης των εργατών. Το ερώτημα είναι πως μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτά. Οι περισσότεροι οικονομολόγοι πιστεύουν ότι τα «εργοστάσια-κάτεργα» είναι καλά, κατά τις εξής δύο έννοιες: είναι κάτι οριακά καλύτερα από τις άλλες άμεσα διαθέσιμες επιλογές, αλλά και ένα σκαλοπάτι «ανέλιξης» σε κάτι καλύτερο.
Πολλοί όμως σκέφτονται διαφορετικά. Ο William Greider, ένας κεντροαριστερός πολιτικός σχολιαστής επαίνεσε το δημοτικό συμβούλιο της Νέας Υόρκης που ψήφισε μια απόφαση το 2001, σύμφωνα με την οποία η πόλη αρνήθηκε να αγοράσει στολές για τους αστυνομικούς και τους πυροσβέστες, εκτός αν αυτές είχαν παραχθεί σε «εργοστάσια με ικανοποιητικούς μισθούς και συνθήκες εργασίας». Οι μόνοι που πλήττονται από μια τέτοια απόφαση είναι οι εργάτες των «εργοστασίων-κατέργων»: αυτοί θα χάσουν τη δουλειά τους και ‒ κυριολεκτικά για εκείνους στη Μανίλα ‒ θα γυρίσουν ξανά στους σκουπιδότοπους. Ασφαλώς κάτι τέτοιο είναι καλή είδηση για τους υφαντουργούς των πλούσιων χωρών που θα πάρουν τη δουλειά. Αμφιβάλλω αν πρόκειται για σύμπτωση ότι το προσχέδιο της απόφασης του δημοτικού συμβουλίου καταρτίσθηκε από τη UNITE (Union of Needletraders, Industrial and Textile Employees ‒ Ένωση εργατοϋπαλλήλων παραγωγής ενδυμάτων, βιομηχανίας και υφαντουργίας), δηλαδή ακριβώς από εκείνους που θα επωφελούνταν από τη μείωση των εισαγωγών υφαντουργικών προϊόντων.