Δημ. Σωτηρόπουλος  Επίκουρος Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Αθηνών

Δίπλα στην επίσημα καταγεγραμμένη ισχνή κοινωνία πολιτών, μπορεί να υπάρχει μια ανεπίσημη, αφανής κοινωνία πολιτών (Σωτηρόπουλος 2004). Στον Τύπο και στα ηλεκτρονικά ΜΜΕ καταγράφονται συχνά πρωτοβουλίες «από τα κάτω», οι οποίες δεν αποκτούν θεσμική έκφραση. Οι λιγότερο εμφανείς, μη καταγεγραμμένες δραστηριότητες της κοινωνίας πολιτών λαμβάνουν χώρα σε τοπικό επίπεδο, σε θέματα αλληλοβοήθειας, εκπαίδευσης, προστασίας του περιβάλλοντος, κοινωνικής αρωγής σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών και πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Σε εθνικό επίπεδο οι μη εμφανείς διεργασίες της κοινωνίας πολιτών γίνονται αντιληπτές σε στιγμές κατά τις οποίες οι θεσμικοί εκπρόσωποι των κοινωνίας (συνομοσπονδίες, ομοσπονδίες, επαγγελματικοί φορείς, κ.ά.) αποδεικνύονται ανέτοιμοι ή ανήμποροι να επιτελέσουν τη λειτουργία της αντιπροσώπευσης έναντι του κράτους. Τότε, αντί των επίσημων διαύλων άρθρωσης συμφερόντων, το λόγο έχουν άτυπα δίκτυα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το κίνημα εναντίον της παγκοσμιοποίησης, ογκώδης διαδήλωση του οποίου έλαβε χώρα στη Θεσσαλονίκη τον Ιούνιο του 2003 με αφορμή τη διάσκεψη κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και στην Αθήνα το Μάϊο του 2006 με αφορμή το 4ο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ.

Άλλο παράδειγμα είναι οι περιοδικές κινητοποιήσεις αγροτών σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, οι οποίες κάποτε οργανώνονται από επίσημους φορείς (π.χ, συλλόγους), ενώ άλλοτε από πιο «ρευστές» συντονιστικές επιτροπές. Επίσης στις δημοτικές εκλογές, τουλάχιστον από το 1994, τοπικές συσσωματώσεις, οι οποίες αντανακλούν αφανείς διεργασίες, δεν εκφράζονται μέσα από κομματικά «κανάλια», αλλά διοχετεύονται σε υπερκομματικά ή διακομματικά ψηφοδέλτια. Σε μικρότερη κλίμακα, ανάλογο παράδειγμα είναι η πρωτοβουλία πανεπιστημιακών υπέρ της μεταρρύθμισης του δημόσιου πανεπιστημίου στις αρχές του 2007 («Πρωτοβουλία για την αναβάθμιση του δημόσιου πανεπιστημίου»).

Ανεξάρτητα από το πόσο εκτεταμένες είναι οι αφανείς όψεις της κοινωνίας πολιτών, μια επίπτωση που αυτές έχουν στους ενεργούς πολίτες είναι η διαμόρφωση συλλογικών ταυτοτήτων. Συμμετοχή στις δράσεις της κοινωνίας πολιτών σημαίνει, όχι μόνο απόπειρα επίδρασης στα τεκταινόμενα, αλλά συνδιαμόρφωση της εικόνας του εαυτού και των άλλων, σφυρηλάτηση ταυτότητας, πέρα από τις κλασικές πελατειακές διόδους πολιτικής συμμετοχής. Αρα, σήμερα πολιτικές ταυτότητες διαμορφώνονται όχι μόνο μέσω των πελατειακών σχέσεων αλλά και μέσω της συμμετοχής σε επίσημες συλλογικές εκδηλώσεις, καθώς και της συμμετοχής σε ένα  αφανές υπόστρωμα συλλογικών δράσεων, σε μια αφανή κοινωνία πολιτών η δράση της οποίας δεν έχει λάβει κανένα επίσημο χρίσμα, αλλά είναι σημαντική.